Badania archeologiczne przeprowadzone przez Ekspedycję Archeologiczną Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach 1992 – 2016 w Bierzwniku.
Klasztor pocysterski w Bierzwniku, w którym obecnie znajduje się Parafia Rzymskokatolicka pw. Matki Boskiej Szkaplerznej z Góry Karmel (archidiecezja szczecińsko-kamieńska) był w przeszłości (od 1294 r. do kasaty w 1536 r.) centrum opactwa cysterskiego (łac. Silva Sancte Mariae, Las Najświętszej Maryi Panny, niem. Marienwalde) obejmującego obszar dzisiejszej gminy Bierzwnik i część gminy Krzęcin (pow. choszczeński, woj. Zachodniopomorskie).
W 1992 z inicjatywy proboszcza parafii, właściciela obiektów oraz władz gminy Bierzwnik podjęto decyzję o rozpoczęciu badań archeologiczno-architektonicznych w obrębie cysterskiego klasztoru.
W początkowej fazie badania miały charakter wyprzedzający rewaloryzację i odbudowę kościoła w Bierzwniku, z perspektywą łączenia problematyki badawczej i obserwacji odbudowy. W momencie podjęcia prac zespół klasztorny tworzyła wschodnia część kościoła (prezbiterium i dwa przęsła zamknięte od zachodu XIX- wieczną ścianą) integralnie związana ze skrzydłami dawnego klasztoru (wschodnim zachowanym na poziomie pierwszej kondygnacji) i południowym. Na zachód od części wschodniej kościoła, przestrzeń jego dawnej hali pokrywała bujna roślinność, a obszar pierwotnego wirydarza (oddzielony reliktami gotyckiej ściany) w kierunku zachodnim łączył się ze stokiem opadającym ku jezioru Kuchta.
Opisany stan zespołu klasztornego był wynikiem wielkiego wysiłku mieszkańców Bierzwnika, którzy uratowali pozostałości architektury cysterskiej zniszczonej działaniami II wojny światowej, doprowadzając do utworzenia w dniu 2 lipca 1957 r. parafii rzymskokatolickiej.
W wyniku badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych od 1992 r. odsłonięto pozostałości fundamentów kościoła i klasztorze cysterskim, m.in. fundamenty filarów zniszczonej zachodniej części świątyni nawy głównej, kaplic bocznych, krużganka północnego klasztoru i jego zachodniej części. Natrafiono także na fundamenty dwóch obiektów mieszkalnych z okresu budowy klasztoru.
Odkryte fundamenty filarów nawy głównej, pozwoliły na odtworzenie faz j budowy nieistniejące nawy. W zachodniej części nawy głównej natrafiono także na fundament ściany poprzecznej tzw. lektorium wraz z reliktami podstawy ołtarza lektorium, usytuowanego na linii podziału dawnego kościoła na część dla mnichów i część dla braci konwersów (zachodnią).
Badania archeologiczne umożliwiły także rozpoznanie konstrukcji fundamentów ściany południowej kościoła (usytuowanego na wyżej położonym terenie niż pozostałe obiekty zespołu klasztornego) oraz rozpoznanie konstrukcji fundamentów fasady zachodniej.
W prezbiterium kościoła, dawniejszym chórze mnichów odkryto niewielką kryptę umiejscowioną pod pierwotnym ołtarzem, która z dużym prawdopodobieństwem była swoistą skrytką na księgi i paramenty liturgiczne. Oprócz licznych pozostałości architektonicznych na obszarze badanej głównej nawy natrafiono na liczne pochówki mężczyzn – zapewne mnichów. Największą liczbę osób pochowano przy wschodnim licu fundamentu lektorium dzielącego kościół na część wschodnią (mnisi) i zachodnią (konwersi). W ciągu wielu lat badań archeologiczno-architektonicznych prowadzono także prace w obrębie poszczególnych pomieszczeń klasztornych, szczególnie skrzydła wschodniego klasztoru.
W kapitularzu klasztornym odsłonięto znaczną połać pierwotnej posadzki z końca XIII w. oraz odkryto relikty pierwotnego wejścia do kapitularza. Wyniki badań pozwoliły na dokonanie rekonstrukcji pierwotnego portalu. Odtworzono także pierwotne osadzenia okien kapitularza. Obecnie po zakończeniu prac rewaloryzacyjnych pomieszczenie to służy spotkaniom parafialnym. Kapitularz służy także do ekspozycji zabytków odnalezionych w trakcie badań archeologiczno-architektonicznych.
Interesujących odkryć dokonano także w części południowej skrzydła wschodniego klasztoru (w parlatorium i fraterni), zdewastowanych pożarem pod koniec II wojny światowej. We fraterni (sala braci) natrafiono na relikty kanałów systemu grzewczego tzw. hypokaustum, którego główna część (XIII-wieczny piec) zachowała się do dnia dzisiejszego w piwnicy pod tym pomieszczeniem. Ponadto odnaleziono wiele interesujących elementów konstrukcyjnych dawnego systemu ogrzewania, między innymi płyty ceramiczne z otworami.
Obecnie rozmównica i sala braci ze zrekonstruowanymi sklepieniami już służą parafii i odwiedzającym dawny klasztor cystersów.
Ważne prace badawcze przeprowadzono także w części zachodniej klasztoru. Ustalono przebieg fundamentów ściany zewnętrznej krużganka zachodniego klasztoru. Następnie odkryto relikty fundamentów skrzydła zachodniego klasztoru (tzw. skrzydła konwersów) i ich połączenie z położonym wyżej kościołem, odsłonięto piwnice pod skrzydłem zachodnim zniszczonym pożarem na początku XIX w. i ostatecznie zasypanych około połowy XIX w. Odsłonięte elementy architektury wzniesionej przez cystersów na przełomie XIII i XIV wieku pozwoliły na odtworzenie piwnic i fundamentów skrzydła zachodniego klasztoru. Z dawnego refektarza konwersów zachował się sąsiadujący pierwotnie z klasztorną kuchnią, jego południowy kraniec. W trakcie prac archeologicznych natrafiono w tym pomieszczeniu na relikty kanału odpływowego, widocznego także po zewnętrznej stronie budynku. Odkryte relikty kanału odpływowego mają zapewne związek z odprowadzeniem nieczystości zarówno z kuchni klasztornej, jak i lavabo zasilanego wodą ze studni (odkrytej w 2003 r.) w centrum wirydarza klasztornego. W południowo-zachodniej części wirydarza natrafiono na konstrukcję pieca o trudnym do ustalenia przeznaczeniu. Podobny problem określenia funkcji obiektów pojawił się po odkryciu reliktu fundamentów kamienno-ceglanych przy skrzydle wschodnim budynków klasztornych. Najprawdopodobniej były to relikty pierwszych obiektów mieszkalnych wzniesionych w okresie budowy kompleksu. Od kilku lat trwają prace badawcze w południowej części wzgórza klasztornego, gdzie w końcu XIII wieku przygotowywano materiały na budowę klasztoru. Na obszarze tym odsłonięto pozostałości pieca do wypału cegły, ślady po zasypanych dołach, w jakich magazynowano glinę, duże ilości źle wypalonych fragmentów cegieł, a nawet pozostałości części wsadu pieca. Po południowej stronie wzgórza klasztornego prowadzono prace, które umożliwiły rozpoznanie systemu wodnego otaczającego kompleks zabudowań klasztornych. Między innymi rozpoznano przebieg cieku otaczającego wzgórze od strony południowej i relikty stopnia wodnego z przepustem nad pierwotnym nabrzeżem jeziora. Relikty odkryte w tym rejonie, noszące ślady nowożytnych przebudów, mają zapewne związek z połączeniem w średniowieczu wzgórza klasztornego z okazałym budynkiem, zbudowanym nad brzegiem jeziora (nazywanym potocznie „browarem”).
Gotyckie ruiny tej budowli zachowane do dzisiaj stanowią wciąż nierozwiązany problem badawczy. Hipotetycznie przyjmuje się, że był to obiekt pełniący pierwotnie funkcję domu gościnnego dla fundatorów – margrabiów brandenburskich. W kolejnych wiekach być może był to szpital i schronienie dla pielgrzymów.
Rozpoczęte w 1992 badania archeologiczne realizowano do 2016 roku według planu, przygotowanego w 1992 roku w Zespole Badań nad Historią i Kulturą Cystersów w Polsce, działającym w Instytucie Historii UAM w Poznaniu.
Wstępny plan badań uaktualniano uwzględniając wyniki kolejnych sezonów prac badawczych, wprowadzając równocześnie elementy badań archeozoologicznych, metalograficznych, geomorfologicznych antropologicznych, badań nad polichromią, rzeźbą ceramiczną oraz elementy archeologii lotniczej i innych dziedzin, co nadało badaniom zespołu bierzwnickiego charakter interdyscyplinarny. Dotychczasowe badania archeologiczno-architektoniczne pozwoliły na rekonstrukcję planu założenia byłego opactwa, co stanowiło nieodzowny warunek do podjęcia m.in. następujących działań na badanym obszarze:
– rewitalizacji dawnego kapitularza klasztornego w 1998 r. (łącznie z rekonstrukcją portalu), pełniącego obecnie funkcję sali konferencyjnej oraz miejsca ekspozycji zabytków archeologicznych, pochodzącego z badań archeologiczno-architektonicznych ;
– umożliwienia wyeksponowania krypty odsłoniętej w prezbiterium w1998
– podjęcia prac projektowych związanych z planowaną rozbudową kościoła;
– rozpoczęcia w 2001 roku odbudowy części zachodniej hali kościoła i krużganka północnego klasztoru;
– podjęcia prac budowlanych (adaptacyjnych) w skrzydle wschodnim ( zakrystia, dawna biblioteka, rozmównica) i południowym klasztoru (sala braci, ogrzewalnia) oraz przeprowadzenia prac zmierzających do wzmocnienia stabilności skrzydła wschodniego klasztoru (m.in. rekonstrukcja przypór);
– podjęcia prac remontowo-adaptacyjnych budynku gospodarczego w części zachodniej założenia;
– częściowego rozpoznania terenu wokół ruin tzw. „browaru”, dającego możliwość podjęcia właściwych działań zmierzających do zabezpieczenia obiektu (bądź jego ew. rekonstrukcji);
– rozpoznania wszystkich odcinków fundamentu skrzydła zachodniego klasztoru, co umożliwiło podjęcie odbudowy krużganka zachodniego klasztoru;
– odgruzowania i przebadania piwnic pod byłym skrzydłem zachodnim klasztoru, co dało możliwość podjęcia rekonstrukcji pomieszczenia gotyckiego;
– rekonstrukcji pomieszczenia piwnic pod byłym skrzydłem zachodnim klasztoru, zakończonej w 2003 roku;
– zbudowania klatki schodowej do piwnic pod byłym skrzydłem zachodnim (2005 r.);
– zabezpieczenia i wyeksponowania średniowiecznej kamiennej studni zlokalizowanej i odsłoniętej na terenie byłego wirydarza (2007 r.);
– częściowego rozpoznania pierwotnej konstrukcji pomieszczenia na krańcu południowo-zachodnim klasztoru i wymiany podłogi;
– rozpoczęcia prac 2009/2010 r. przy budowie ścian (zachodniej i północnej) odbudowywanej hali kościoła (po uprzednim rozpoznaniu pochówków w byłej nawie północnej). Rezultaty prac wykopaliskowych pozwoliły na rekonstrukcję planu założenia.
Prace wykopaliskowe koncentrowały się początkowo w obrysie budynków zespołu klasztornego, a następnie na południowym i zachodnim skłonie wzgórza klasztornego oraz przy budynku dla gości. W ich rezultacie ustalono fazy wznoszenia poszczególnych budynków. W I fazie wzniesiono prezbiterium i trzy przęsła kościoła oraz rozpoczęto budowę skrzydła wschodniego klasztoru. Etap II to zamknięcie bryły kościoła fasadą od strony zachodniej i rozpoczęcie fundamentowania skrzydła zachodniego. Faza III to zakończenie wznoszenia skrzydła zachodniego klasztoru i połączenie go od południa ze skrzydłem wschodnim, zamykając równocześnie czworobok wirydarza.
Pierwotny kościół w Bierzwniku był trójnawową halą na planie prostokąta o wymiarach 32 x 20,2 m, orientowany na osi wschód- zachód, zakończony po wschodniej stronie poligonalnym chórem (długość z chórem wynosiła 44 m). Po obu stronach chóru znajdowały się prostokątne kaplice otwarte ku nawom bocznym. Dwa ciągi, po 7 filarów, dzieliły halę kościoła na trzy nawy. Za szóstym przęsłem odsłonięto fundament przegrody poprzecznej kościoła. Natomiast na osi chóru po wschodniej stronie kościoła zlokalizowano kryptę. Kościół wzniesiono z cegły w układzie wendyjskim na cokole kamiennym. Ten sam materiał użyty został do budowy klasztoru.
Budynki klasztorne opactwa zlokalizowano na południe od kościoła.
Krużganek północny przylegał bezpośrednio do ściany południowej kościoła. Natomiast skrzydło zachodnie klasztoru usytuowano w taki sposób, że jego lico zewnętrzne zostało wysunięte w stosunku do fasady zachodniej kościoła o ponad 3 metry. Pod skrzydłem tym zachowała się, odsłonięta w trakcie prac, piwnica.
Po zewnętrznych stronach zamkniętego obwodu – kościoła i budynków klasztornych – odsłonięto pozostałości dwóch obiektów:
– przy ryzalicie skrzydła wschodniego piwnica (7×5 m)
– przed fasadą zachodnią kościoła relikty obiektu wolnostojącego (10×4 m).
Na zachód od skrzydła południowego klasztoru, pod obecnymi budynkami gospodarczymi parafii i w ich pobliżu, zlokalizowano także inne obiekty trwałe, najprawdopodobniej związane z istniejącym tu od XIV w. browarem, a także młynem wodnym. Badania archeologiczne odsłoniły także relikty konstrukcji ceglanych pochodzących z okresu budowy opactwa. Były to: piec do wypału ceramicznych detali architektonicznych (w obrębie wirydarza), wapiennik, na południowej część wzgórza klasztornego odsłonięto piec do wypału gąsiorów i dachówek typu mnich i mniszka. Podjęcie badań archeologiczno-architektonicznych umożliwiło przeprowadzenie szeregu działań zmierzających do rozbudowy kościoła i podjęcia prac remontowych w klasztorze.
Obecnie dawny klasztor cystersów w Bierzwniku, nazywanym w przeszłości „ Lasem Najświętszej Maryi Panny”, jest powoli odbudowywany w oparciu o wyniki prac badawczych Ekspedycji Archeologicznej Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu.
Tekst: dr Barbara Stolpiak, Teresa Świercz
