BIERZWNIK – (łac. Silva Sancte Mariae, łac. Las Najświętszej Maryi Panny, niem. Marienwalde) Opactwo Cystersów, założone jako filia Kołbacza, znajduje się w woj. zachodniopomorskim, na terenie gminy Bierzwnik, w diecezji szczecińsko-kamieńskiej.
Historia Opactwa Cystersów w Bierzwniku, jako jedna z pierwszych fundacji macierzystego Kołbacza (najpierwszej fundacji cysterskiej w tej części Europy na terenach prawobrzeżnej Odry), sięga początków drugiej połowy XIII wieku i jest nierozerwalnie związana z fundacją klasztoru przez margrabiów brandenburskich z linii Askańczyków, braci Ottona IV ze Strzałą i Konrada, oraz Jana IV.
Podpisanie aktu fundacyjnego Dnia 17 września 1286 r. margrabiowie brandenburscy, ze starszej linii dynastii askańskiej, Otto IV ze Strzałą i jego brat Konrad I oraz syn Konrada I, Jan IV podpisali w Strzelcach
Krajeńskich akt fundacyjny dla nowego klasztoru Silva Sancte Mariae ( Las N.M.P.), filii klasztoru w Kołbaczu. Margrabiowie asuańscy przyznali cystersom z Kołbacza 500 łanów ziemi nad J. Starzyckim, jako zadośćuczynienie za straty wojenne na utworzenie nowego klasztoru.
Dzięki temu Zakon Cystersów założony w 1098r. przez św. Roberta z Molesme, ożywiony działalnością św. Bernarda z Clairvaux, zyskał kolejny klasztor na obszarach chrystianizowanych od czasów pierwszych Piastów.
Przybycie pierwszych zakonników cysterskich Dnia 11 czerwca 1294 na wzgórze nad Jeziorem Starzyckim przybył pierwszy konwent z macierzystego Kołbacza z opatem Wernerem na czele.
Miejscu temu, zgodnie z zakonną tradycją kultu Maryjnego, cystersi nadali nazwę Silva Sancte Mariae tzn. Las Najświętszej Maryi Panny.
Na wschodnim wyniesionym brzegu jez. Starzyckiego ( nazywane jez. Kuchenne, Kuchta) zaczęto wznoszenie klasztoru.
Funkcjonowanie Opactwa Silva Sancte Mariae (Las Najświętszej Maryi Panny; niem. Marienwalde)
Lata 1283 – 1539
Zakonnicy objęli klasztor, dając początek istnieniu i działalności trwającej ponad czterysta lat cysterskiej wspólnoty klasztornej W latach 1294 – 1326 powstał zwarty kompleks klasztorny, zbudowany w stylu gotyckim, na wzgórzu nad Jeziorem Starzyckim.
Jego najstarsza część powstała w latach 1294-1305.
W tym okresie następują kolejne etapy wznoszenia kościoła i zabudowań klasztornych, a także znaczący okres rozwoju gospodarczego.
W 1326 r. klasztor został okradziony, zabudowania spalone w wyniku działań wojennych, spowodowanych zbrojną wyprawą Władysława Łokietka przeciw Ludwikowi Bawarskiemu.
W latach 1326-1539 opactwo funkcjonuje jako centrum kultury duchowej i materialnej na obszarze obecnej gminy Bierzwnik i części obecnej gminy Krzęcin. Poprzez powiązanie z kulturą artystyczną opactw cysterskich w Chorin i macierzystego Kołbacza, które uwidoczniają się w rozwoju form plastycznych, wystroju architektonicznym, powodują zaistnienie klasztoru w Marienwalde jako ośrodka promieniującego zarówno bogactwem form detali architektonicznych, jak i przekazywanych w nich treści na obiekty sakralne w najbliższej okolicy.
Przez dwa wieki cysterskie Opactwo Silva Sancte Maria, (od momentu powstania do kasaty w 1539 r.), zlokalizowane na pograniczu Nowej Marchii, było w swym rozwoju uzależnione od zmieniających się warunków politycznych.
Jednakże przez cały okres swego trwania Opactwo Cysterskie w Bierzwniku oddziaływało na wiele ośrodków Pomorza Zachodniego, przenosząc wzorce kulturowe i uniwersalne treści zawarte w bogactwie detali architektonicznych oraz przekształcając działalnością gospodarczą środowisko przyrodnicze.
Sekularyzacja – kasata klasztoru w 1539 roku
Po 26 czerwca 1539 roku, po wprowadzeniu reformacji, margrabia Jan Hohenzollern z Kostrzyna sekularyzował opactwo w Bierzwniku.
Dziesięć lat później dobra klasztorne weszły w skład domeny państwowej. Zabudowania klasztorne zostały zaś przekształcone w budynki gospodarcze, Kościół klasztorny przestał pełnić funkcję sakralną i zaczął podupadać.
Opactwo ucierpiało także w czasie działań zbrojnych wojny trzydziestoletniej. W pierwszej połowie XVII wieku w zachowanych budowlach klasztornych urządzono letnią rezydencję elektorów brandenburskich.
W XIX pożar zniszczył zachodnią część kościoła, a prezbiterium zostało poważnie uszkodzone.
Świątyni cysterskiej skazanej na zagładę aktem sekularyzacji przywrócili sakralny charakter ewangelicy w połowie XIX wieku, adaptując wschodnią część kościoła na prywatną kaplicę. Pożar z 1945 roku, wynikający z działań wojennych i przemarszu Armii Czerwonej omal nie zamknął dziejów opactwa.
Odbudowa
Zrujnowany i wypalony kompleks uratowała głęboka wiara ludzi rzuconych przez wojenne losy ze wschodnich rubieży Rzeczypospolitej na ziemie zachodnie.
Dzięki staraniom pierwszego proboszcza, ks. Józefa Janickiego, w 1957 r. erygowano parafię rzymskokatolicką pw. Matki Bożej Szkaplerznej z Góry Karmel, (doroczne odpusty 16-18 lipca).
Dzięki troskliwości i ofiarnej pracy kolejnego proboszcza, śp. ks. prałata Zygmunta Kraszewskiego, a także parafian, kościół i klasztor po ponad czterystu latach odradza się.
Badania archeologiczne
Wyniki wieloletnich interdyscyplinarnych badań Ekspedycji Archeologicznej Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu umożliwiły w 2001 roku stopniową odbudowę kościoła i skrzydła zachodniego klasztoru, jako zwartego kompleksu z wykorzystaniem autentycznych cysterskich fundamentów.
Przy kościele, w kapitularzu można oglądać wystawę eksponatów archeologicznych.
Z zabudowań gospodarczych zachowały się do naszych czasów jedynie ruiny dużego budynku gotyckiego. Przyjmuje się, że są to ruiny browaru.
Kapitularz cysterski w skrzydle wschodnim, odrestaurowany w1998 r. stał się prawdziwie „sercem” dawnego kompleksu klasztornego i służy wspólnocie parafialnej.
Powstanie Stowarzyszenia
Wkrótce po tym wydarzeniu w kapitularzu, w roku 2002 miało miejsce powołanie Stowarzyszenia Ochrony Dziedzictwa Pocysterskiego w Bierzwniku.
Od 2007 r. klasztor cysterski w Bierzwniku jest członkiem międzynarodowego stowarzyszenia Charte des Abbayes et Sites Cisterciens Europe z siedzibą w Clairvaux we Francji (Karty Europejskiej Opactw i Miejsc Cysterskich).
Od 2001 r. trwa rewitalizacja kościoła i zespołu klasztornego.
Obecnie pomieszczenia klasztorne zajmowane są przez parafię rzymskokatolicką i udostępnione są zwiedzającym.
Ścieżka edukacyjno-przyrodnicza
Na terenie wzgórza klasztornego w 2005 r. została wytyczona i utworzona ścieżka przyrodniczo – historyczna, odnowiona i unowocześniona w roku 2020.
Okolica
Na uwagę zasługują również XIX-wieczne kościoły w Klasztornem, Breniu, Zieleniewie, Górznie, Kolsku, a także młyn w Górznie, parki dworskie w Bierzwniku i Zieleniewie oraz dwory w Zieleniewie i Kolsku.
Ogólnopolskie Stowarzyszenie Gmin Cysterskich z siedzibą w Bierzwniku (link) Pętla Zachodniopomorska (link) wpisana w Szlak Cysterski w Polsce (link) Charte des Abbayes et Sites Cisterciens;Europe (Europejska Karta Opactw i Miejsc Cysterskich) (link)
Oprac. na podstawie:
- Barbara Stolpiak, Teresa Świercz, Badania archeologiczno- architektoniczne w Bierzwniku, woj. gorzowskie, w latach 1992-1993, Zeszyty Bierzwnickie 1992-1993, nr 1, 1994,
- Barbara Stolpiak, Teresa Świercz, Badania archeologiczno- architektoniczne w Bierzwniku, woj. gorzowskie, w latach 1992-1993, w: Dziedzictwo kulturowe na Pomorzu, Szczecin 1995, s.128
- Teresa Świercz, Historia dawnego opactwa cysterskiego w Bierzwniku; s.17-33.
- Monasticon Cisterciense Poloniae. T. 1, Dzieje i kultura męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej od średniowiecza do czasów współczesnych/red. Andrzej Marek Wyrwa, Jerzy Strzelczyk, Krzysztof Kaczmarek; Poznań: Wydaw. Poznańskie, 1999.
- Barbara Stolpiak, Teresa Świercz : Badania archeologiczno- architektoniczne na terenie byłego opactwa cysterskiego w Bierzwniku w latach 1996-1997; Zeszyty Bierzwnickie nr 3, 1998,
- Barbara Stolpiak, Obiekty cysterskie i pocysterskie w Polsce, w: Dziedzictwo Cystersów w Polsce, Racibórz 2018, s.23 – 53.
- Barbara Stolpiak, Bierzwnik na cysterskim szlaku, w: Ingenio et Humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersow i Kościoła na ziemiach polskich, red. A.Wyrwa; Poznań 2007, s.465-474.